در دهه های شصت و اوایل هفتاد شمسی با افزایش سریع تراز آب دریای خزر بالغ بر ۲/۵ متر و فرسایش و تخریب اراضی ساحلی، خسارات سنگینی (حدود پانزده میلیار دلار) به سواحل کشورهای حاشیه این دریا (بیشترین خسارت به ایران و روسیه) وارد گردید. در همین راستا و با توجه به سیاستهای کلان توسعه پایدار کشورمان پس از آخرین مرحله افزایش تراز آب دریای خزر طی سالهای ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۴ و ایجاد خسارات بسیار زیاد به کاربری های متنوع ساحلی، وزارت نیرو بر آن شد تا در سال ۱۳۷۱ مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر را تأسیس نماید. با روند افزایش تراز آب در آن دوره و لزوم مدیریت اثرات آن، یکی از معضلاتی که کشور با آن روبه رو شد، فقدان و کمبود اطلاعات مدون و منظم پیرامون دریای خزر و رفتار نوسانی آن بود. دولت وقت با صرف هزینه های سنگین تلاش نمود تا از خسارات بیشتر و پیشروی آب جلوگیری نماید، اما دورنمای رفتار دریا و شناخت همه جانبه آن همچنان در هاله ای از ابهام مانده بود. به همین دلیل ایجاد مرکزی که بر روی مسائل دریای خزر متمرکز باشد و نیازمندیهای مطالعاتی – تحقیقاتی کشور را در این زمینه برآورده سازد، مورد توجه دولت و وزارت نیرو قرار گرفت. با توجه به اهمیت موضوع در سطح ملی و منطقه، دولت محترم وقت لایحه اجازه تشکیل مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با مشارکت دولتهای فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران را طی شماره ۴۵۸۶ مورخ ۱۳۷۳/ ۰۵ / ۰۴ تقدیم مجلس شورای اسلامی نمود که مصوبه مجلس محترم طی نامه شماره ۳۹۶۰ – ق مورخ ۱۳۷۴/ ۰۳ /۱۶ به ریاست محترم جمهوری اعلام شد. پس از آن از سوی ریاست محترم جمهوری قانون یادشده طی نامه شماره ۲۹۶۲ مورخ ۱۳۷۴/ ۰۳ / ۲۰ جهت اجرا به وزارت نیرو ابلاغ گردید. یکی از محورهای کاری مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر ایجاد هماهنگی و تلاش برای انجام فعالیتهای تحقیقاتی مشترک با فدراسیون روسیه از ابتدا تا کنون بوده است. علاوه بر این، مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر به عنوان نماینده کشور در بخش آبشناسی خزر، بر اساس قانون موافقتنامه همکاری درخصوص آب و هواشناسی دریای خزر (CASPCOM) که در سال ۱۳۹۴ به تصویب مقامات عالی کشورهای عضو رسید، موظف به تولید داده های پایه منابع آب دریای خزر و به اشتراک گذاشتن آن در اجلاس کمیته آب و هواشناسی منطقه ای میان ۵ کشور حاشیه دریای خزر می باشد.
هدف از تشکیل مرکز، انجام مطالعه و تحقیق در زمینه‌های مختلف منابع آب دریای خزر و حوضه آبریز آن و همچنین سواحل این دریا می‌باشد. همکاری با مراکز پژوهشی و تحقیقاتی داخل و خارج از کشور به‌ویژه کشورهای ساحلی خزر در جهت توسعه تحقیقات بنیادی و کاربردی به‌منظور استفاده بهینه از ظرفیت‌های این منبع آبی منحصربه‌فرد از دیگر اهداف این مرکز است.
۱. اهداف اصلی
• بررسی مستمر بیلان آبی دریای خزر (هیدرولوژی دریایی) و پیشبینی تراز سطح آب در کوتاه مدت و درازمدت با احداث و تجهیز ایستگاههای اندازه گیری ثابت و شناور
• مطالعه اثر نوسانات سطح آب دریا بر روی سواحل و پیشنهاد رقوم بهینه جهت حفاظت مناطق ساحلی
• بررسی، تجزیه و تحلیل روند آلودگی های دریا
٢. اهداف فرعی:
• مطالعه و تحقیق در خصوص مسائل هیدرودینامیک و آب و هواشناسی دریای خزر
• جمع آوری و پردازش آمار و اطلاعات و ایجاد بانک اطلاعات موردنیاز دریای خزر
• انتشار نتایج مطالعات و تحقیقات انجام شده
• استقرار و بهره برداری از سامانه پایش های محیطی دریای خزر
• توسعه و ارتقاء ظرفیت های مطالعاتی – تحقیقاتی به منظور تقویت پایگاه اطلاعاتی دریای خزر
• دستیابی به یک سامانه جامع و پایدار در مدیریت و توسعه مناطق ساحلی
• ارتقای همکاری با ارگانها، سازمانهای دریایی و دانشگاهها و موسسات پژوهشی در سطح ملی و منطقه ای
• بررسی روش های مناسب حفاظت مناطق ساحلی با استفاده از مجموع تدابیر مربوطه
• بررسی اثر نوسانات در تداخل آب شور و شیرین در سفره آبهای زیرزمینی ساحلی
• آموزش و ارتقاء سطح دانش متخصصین مرکز در داخل و خارج از کشور
• ارتقاء آگاهیها و دانش عمومی پیرامون دریای خزر و نوسانات
• ارتقای سطح فعالیتهای تحقیقاتی با برگزاری و شرکت در گردهمایی ها و سمینارهای ملی، منطقه ای و بین المللی
• مشارکت مالی و علمی در موسسات پژوهشی، آموزشی و تحقیقاتی و گردهمایی های داخل و خارج از کشور
- مطالعه مستمر تراز آب و ارزیابی مؤلفه‌های اقلیمی مؤثر بر بیلان آبی دریای خزر
- اندازه‌گیری تغییرات خط ساحل و نیم‌رخ‌های ساحلی
- مطالعه اثرات نوسانات سطح آب دریا بر روی سواحل و پیشنهاد رقوم بهینه جهت حد حریم و بستر دریا
- ارزیابی مشخصههای فیزیکوشیمیایی آب و رسوبات بستر دریا
- مطالعات هیدرولوژی رودخانه‌های ورودی و عوامل هیدرودینامیکی دریا
- مطالعه ساختارهای طبیعی سواحل و تغییرات آن
- تهیه پایگاه‌داده مکانی و اطلاعرسانی پیرامون دریای خزر
مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در چارچوب ساختار تشکیلاتی و نیز در راستای تحقق اهداف و انجام شرح وظایف اصلی خود دارای دو گروه پژوهشی می‌باشد:
تدوین برنامه های راهبردی و انجام مطالعات و پژوهشهای موردنیاز جهت حفاظت و کنترل محدوده بستر و حریم دریا در راستای وظایف وزارت نیرو به‌منظور ارائه راهکارهای علمی جهت ساماندهی سواحل و بهرهوری بهینه از کاربری اراضی و توسعه پایدار مناطق ساحلی دریای خزر
تدوین برنامه های راهبردی و اقدامات لازم جهت پایش محیطی دریای خزر بر اساس استانداردها و دستورالعملهای ملی و بین‌المللی در راستای تولید، جمعآوری و ایجاد بانک اطلاعات پـارامترهای دریایی و انجام مطالعات و پژوهشهای موردنیاز به‌منظور کنترل شرایط محیطی خزر و اطلاعرسانی مناسب
١. ارتقاء و توسعه بانک اطلاعات دریای خزر:
• تولید و جمع آوری داده‌های تراز آب دریای خزر از ایستگاههای ترازسنجی ثابت شامل: ایستگاههای ترازسنجی وزارت نیرو، سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان نقشه برداری و کشورهای حاشیه دریای خزر
• تولید داده های مشخصه های فیزیکوشیمیایی آب و رسوبات بستر دریا از طریق انجام عملیات دریایی با شناور متد در ۱۵ ایستگاه های شاخص و در دوره های زمانی
تعریف شده گرم و سرد
• تولید اطلاعات خط ساحلی، نیمرخ های ساحلی و مشخصه های رسوبی سواحل از طریق انجام عملیات میدانی در بخش خشک ساحلی در ایستگاه های شاخص و در دوره های زمانی تعریف شده
• تهیه داده های هیدرولوژی و رسوب رودخانه های منتهی به دریای خزر از طریق اطلاعات شرکت مدیریت منابع آب ایران و شرکت های آب منطقه ای ساحلی
• تهیه داده های ماهوارهای آب و هواشناسی حوضه دریای خزر از سایتهای معتبر جهانی و سازمان فضایی ایران
• تولید و تهیه داده های هیدرودینامیک دریا از طریق نصب تجهیزات موردنیاز در آب کم عمق و عمیق دریا و همچنین دریافت داده های تولید شده توسط سایر ارگان های دریایی
• تهیه مدارک و مستندات نقشهایی، عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای از طریق سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، سازمان نقشه برداری و سازمان فضایی ایران
٢. تولید مستندات علمی و تخصصی
• تهیه گزارش های تخصصی در زمینه نوسانات دریای خزر، کیفیت منابع آب و رسوب دریا و رودخانه ها، تغییرات خط ساحل و نیمرخ های ساحلی
• انتشار بولتن خبری دریای خزر (۴ فصلنامه در سال)
• ترجمه، تالیف کتب و مقالات علمی
٣. همکاری های ملی، منطقه ای پیرامون دریای خزر
• همکاری با ارگانهای دریایی کشور در راستای تبادل اطلاعات و فعالیتهای تحقیقاتی
• همکاری با دانشگاهها و موسسات آموزش عالی در راستای انجام پروژه های تحقیقاتی و پایان نامه های تحصیلی
• عضویت در کمیته اقیانوس شناسی فیزیکی شورای عالی اقیانوس شناسی
• عضویت در کمیته هماهنگی آب و هواشناسی دریای خزر (CASPCOM)
• ارائه دستاوردهای علمی و پژوهشی در سمینارها و کنفرانس های مرتبط
۴. سایر عملکردهای ویژه:
• مشارکت و همکاری با سازمان های جهانی و منطقه ای درخصوص مسائل دریای خزر
• نماینده آب شناسی ایران در کمیته آب و هواشناسی دریای خزر (CASPCOM)
• آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص در زمینه علوم دریایی
• برگزاری کارگاههای آموزشی، تخصصی در زمینه مسائل دریای خزر و چالشهای آن
• حمایت از پایان نامه های دانشجویی و توسعه همکاری های پژوهشی با دانشگاه های ذیربط
• ایجاد بانک اطلاعات آب و هواشناسی دریای خزر
• مدل ریاضی امواج در دریای خزر
• دستورالعمل مطالعات دریایی
• مدل پیشبینی تراز آب دریای خزر
• مطالعه آنومالی حرارتی سطح آب دریای خزر با استفاده از داده های ماهواره ای
• مطالعه مد طوفان در سواحل جنوبی دریای خزر
• مطالعه ساختارهای طبیعی حفاظت سواحل در سواحل جنوبی خزر
• مطالعه نوسانات دریای خزر در ایستگاههای ترازسنجی و تعیین علل ناهمخوانی احتمالی
• تهیه راهنمای تعیین حد بستر و حریم دریاها، دریاچه ها و تالاب
• تطبیق تغییرات ساحلی با حدود قانونی و دستورالعمل های حد بستر و حریم دریا
ایستگاههای ترازسنجی
ایستگاههای شاخص ساحلی و دریا (۱۵ ایستگاه)
ایستگاههای مشاهداتی در مصب رودخانه‌ها و تالاب‌ها (۱۲ ایستگاه)
دستگاه DGPS، اکوساندر Deso15، GPS Trimble، دوربین نقشه‌برداری لایکا
این آزمایشگاه شامل ابزارهای مناسب برای اندازه‌گیری مشخصات بافتی (دانهبندی رسوب) و شکلشناسی ذرات رسوبی می‌باشد.
پارامترهای قابل‌اندازه‌گیری در آزمایشگاه رسوب:
۱- اندازه‌گیری مشخصات بافتی (اندازه‌گیری دانهبندی رسوبات)
۲- تعیین وزن مخصوص ذرات رسوبی
۳- مورفوسکوپی رسوبات و کانی‌شناسی رسوبات
۴- تعیین درصد کربنات (کلسیمتر)
تجهیزات آزمایشگاهی:
۱- دستگاه لرزاننده (شیکر) و الکهای دانهبندی استاندارد
۲- میکروسکوپ بینوکلر
۳- دستگاه آون
۴- ترازوی دیجیتالی
فعالیتهای این آزمایشگاه شامل، تهیه پایگاه‌داده مکانی دریای خزر، تحلیل پارامترهای محیطی و نوسانات، تحلیل کیفیت آب دریا و مصب رودخانه، بررسی تغییرات عوارض ساحلی دریای خزر بر اساس داده‌های دورسنجی و بررسی تغییرات نیمرخ های ساحلی می‌باشد.
کتابخانه و مرکز اسناد شامل حدود ۷۰۰ جلد کتاب، گزارش، مدارک و مستندات مربوط به دریای خزر و فیلمهای آموزشی و اطلس تصاویر در زمینه مسائل زیست‌محیطی، دریایی و زمینشناختی می‌باشد.
- گزارش نوسانات آب دریای خزر(فصل‌های پاییز، زمستان و بهار سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹)
- گزارش نوسانات آب دریای خزر(سال ۲۰۱۹ میلادی)
- گزارش نوسانات آب دریای خزر(نیمه اول سال آبی ۹۹ – ۱۳۹۸)
- گزارش نوسانات آب دریای خزر در سال آبی ۹۸ – ۱۳۹۷
- گزارش نوسانات آب دریای خزر(سه ماهه بهار ۱۳۹۸ )
- گزارش نوسانات آب دریای خزر(سه ماهه زمستان ۱۳۹۷)
- گزارش نوسانات آب دریای خزر(سه ماهه پاییز ۱۳۹۷ )
- گزارش نوسانات آب دریای خزر در سال آبی ۹۷ – ۱۳۹۶
- گزارش نوسانات آب دریای خزر(سه ماهه بهار ۱۳۹۷)
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۲۷ ، زمستان ۱۳۹۶ و بهار ۱۳۹۷
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۲۶، پاییز ۱۳۹۶
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۲۴ و ۲۵ ، بهار و تابستان ۱۳۹۶
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۲۳ ، زمستان ۱۳۹۵
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۲۲ ، تابستان و پاییز ۱۳۹۵
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۲۰ و ۲۱ ، زمستان ۱۳۹۴ و بهار ۱۳۹۵
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۹ ، پاییز ۱۳۹۴
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۸ ، تابستان ۱۳۹۴
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۷ ، بهار ۱۳۹۴
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۶ ، زمستان ۱۳۹۳
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۵ ، پاییز ۱۳۹۳
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۴ ، تابستان ۱۳۹۳
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۳ ، بهار ۱۳۹۳
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۲ ، زمستان ۱۳۹۲
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۱ ، پاییز ۱۳۹۲
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱۰ ، تابستان ۱۳۹۲
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۹ ، بهار ۱۳۹۲
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۸ ، زمستان ۱۳۹۱
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۷ ، پاییز ۱۳۹۱
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۶ ، تابستان ۱۳۹۱
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۵ ، اردیبهشت ماه ۱۳۹۱
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۴ ، فروردین ماه ۱۳۹۱
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۳ ، اسفند ماه ۱۳۹۰
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۲ ، بهمن ماه ۱۳۹۰
- فصلنامه خبری دریای خزر شماره ۱ ، دی ماه ۱۳۹۰
دکتر همایون خوشروان
دکتر محمد جواد علی زاده
دکتر سیده معصومه بنی‌هاشمی