در دهه های شصت و اوایل هفتاد شمسی با افزایش سریع تراز آب دریای خزر بالغ بر ۲/۵ متر و فرسایش و تخریب اراضی ساحلی، خسارات سنگینی (حدود پانزده میلیار دلار) به سواحل کشورهای حاشیه این دریا (بیشترین خسارت به ایران و روسیه) وارد گردید. در همین راستا و با توجه به سیاستهای کلان توسعه پایدار کشورمان پس از آخرین مرحله افزایش تراز آب دریای خزر طی سالهای ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۴ و ایجاد خسارات بسیار زیاد به کاربری های متنوع ساحلی، وزارت نیرو بر آن شد تا در سال ۱۳۷۱ مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر را تأسیس نماید. با روند افزایش تراز آب در آن دوره و لزوم مدیریت اثرات آن، یکی از معضلاتی که کشور با آن روبه رو شد، فقدان و کمبود اطلاعات مدون و منظم پیرامون دریای خزر و رفتار نوسانی آن بود. دولت وقت با صرف هزینه های سنگین تلاش نمود تا از خسارات بیشتر و پیشروی آب جلوگیری نماید، اما دورنمای رفتار دریا و شناخت همه جانبه آن همچنان در هاله ای از ابهام مانده بود. به همین دلیل ایجاد مرکزی که بر روی مسائل دریای خزر متمرکز باشد و نیازمندیهای مطالعاتی – تحقیقاتی کشور را در این زمینه برآورده سازد، مورد توجه دولت و وزارت نیرو قرار گرفت. با توجه به اهمیت موضوع در سطح ملی و منطقه، دولت محترم وقت لایحه اجازه تشکیل مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با مشارکت دولتهای فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران را طی شماره ۴۵۸۶ مورخ ۱۳۷۳/ ۰۵ / ۰۴ تقدیم مجلس شورای اسلامی نمود که مصوبه مجلس محترم طی نامه شماره ۳۹۶۰ – ق مورخ ۱۳۷۴/ ۰۳ /۱۶ به ریاست محترم جمهوری اعلام شد. پس از آن از سوی ریاست محترم جمهوری قانون یادشده طی نامه شماره ۲۹۶۲ مورخ ۱۳۷۴/ ۰۳ / ۲۰ جهت اجرا به وزارت نیرو ابلاغ گردید. یکی از محورهای کاری مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر ایجاد هماهنگی و تلاش برای انجام فعالیتهای تحقیقاتی مشترک با فدراسیون روسیه از ابتدا تا کنون بوده است. علاوه بر این، مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر به عنوان نماینده کشور در بخش آبشناسی خزر، بر اساس قانون موافقتنامه همکاری درخصوص آب و هواشناسی دریای خزر (CASPCOM) که در سال ۱۳۹۴ به تصویب مقامات عالی کشورهای عضو رسید، موظف به تولید داده های پایه منابع آب دریای خزر و به اشتراک گذاشتن آن در اجلاس کمیته آب و هواشناسی منطقه ای میان ۵ کشور حاشیه دریای خزر می باشد.
۱. اهداف اصلی
• بررسی مستمر بیلان آبی دریای خزر (هیدرولوژی دریایی) و پیشبینی تراز سطح آب در کوتاه مدت و درازمدت با احداث و تجهیز ایستگاههای اندازه گیری ثابت و شناور
• مطالعه اثر نوسانات سطح آب دریا بر روی سواحل و پیشنهاد رقوم بهینه جهت حفاظت مناطق ساحلی
• بررسی، تجزیه و تحلیل روند آلودگی های دریا
٢. اهداف فرعی:
• مطالعه و تحقیق در خصوص مسائل هیدرودینامیک و آب و هواشناسی دریای خزر
• جمع آوری و پردازش آمار و اطلاعات و ایجاد بانک اطلاعات موردنیاز دریای خزر
• انتشار نتایج مطالعات و تحقیقات انجام شده
• استقرار و بهره برداری از سامانه پایش های محیطی دریای خزر
• توسعه و ارتقاء ظرفیت های مطالعاتی – تحقیقاتی به منظور تقویت پایگاه اطلاعاتی دریای خزر
• دستیابی به یک سامانه جامع و پایدار در مدیریت و توسعه مناطق ساحلی
• ارتقای همکاری با ارگانها، سازمانهای دریایی و دانشگاهها و موسسات پژوهشی در سطح ملی و منطقه ای
• بررسی روش های مناسب حفاظت مناطق ساحلی با استفاده از مجموع تدابیر مربوطه
• بررسی اثر نوسانات در تداخل آب شور و شیرین در سفره آبهای زیرزمینی ساحلی
• آموزش و ارتقاء سطح دانش متخصصین مرکز در داخل و خارج از کشور
• ارتقاء آگاهیها و دانش عمومی پیرامون دریای خزر و نوسانات
• ارتقای سطح فعالیتهای تحقیقاتی با برگزاری و شرکت در گردهمایی ها و سمینارهای ملی، منطقه ای و بین المللی
• مشارکت مالی و علمی در موسسات پژوهشی، آموزشی و تحقیقاتی و گردهمایی های داخل و خارج از کشور
١. مهمترین وظایف در چارچوب وظایف حاکمیتی (جاری):
• پایش جامع (مونیتورینگ) محیطی دریای خزر
• مطالعه مستمرتراز آب دریای خزر، شامل: آماربرداری، اخذ، پردازش و ذخیره سازی داده های ایستگاههای ترازسنجی فعال و مستمر سواحل جنوبی دریای خزر، تهیه گزارش تحلیلی نوسانات تراز آب دریای خزر |• مطالعه مشخصه های رسوبی ساحل و بستر دریا (حداقل دوبار در سال در فصل گرم و سرد)، شامل: اخذ نمونه رسوب در ۱۵ محور شاخص و انجام آزمایش های مربوطه، تهیه گزارش تخصصی مشخصه ها رسوبی نمونه های مذکور
• مطالعه تغییرات خطوط ساحلی و پروفیلهای ساحلی، شامل: اندازه گیری تغییرات خطوط ساحلی در ایستگاههای پایش، تهیه گزارش تخصصی مربوطه
• مطالعه کیفیت آب دریا و نیز مصب رودخانه ها و تالابها، شامل: بررسی کیفیت آب دریا در ۱۵ محور مطالعاتی در دریا در ۱۲ مصب رودخانه و تالاب، تهیه گزارش تخصصی کیفیت آب و رسوبات بستر
• تکمیل بانک اطلاعات دریای خزر در پایگاه GIS، شامل: تکمیل، ارتقاء و به روزرسانی بانک اطلاعات و ایجاد لایه های اطلاعاتی گشت های دریایی، گردآوری و تدوین پایگاه داده دریای خزر در بخش آب و هواشناسی و هیدرودینامیک
• اطلاع رسانی پیرامون دریای خزر، شامل: تهیه و انتشار بولتن خبری دریای خزر، انتشار آخرین اطلاعات و پیش بینی ها در مورد دریای خزر، برگزاری فصلی سخنرانیهای علمی، توسعه و به روزرسانی سایت مرکز، ارائه دستاوردهای علمی و پژوهشی در سمینارها و کنفرانس های مرتبط
• ارتقاء همکاری های ملی، منطقه ای و بین المللی، شامل: برقراری ارتباط موثر با موسسه های پژوهشی مرتبط درکشورهای حاشیه دریای خزر، تبادل آمار و اطلاعات تراز آب با کشورهای حاشیه دریای خزر در چارچوب توافقنامه، عضویت و همکاری در برگزاری اجلاس سالانه کمیته آب و هواشناسی و محیط زیست دریای خزر (CASPCOM)، همکاری با دانشگاهها و موسسات آموزشی (به ویژه دانشگاههای دارای دانشکده علوم دریایی)، استفاده از ظرفیت علمی دانشگاهها و همکاری مشترک، حمایت و همکاری در چارچوب پایان نامه های تحصیلات تکمیلی دانشگاهها، هماهنگی با شرکت های آب منطقه ای ساحلی (به منظور شناخت مشکلات و نیازمندیهای تخصصی)، ارائه نقطه نظرات تخصصی در راستای حل مشکلات مرتبط
• هماهنگی با ارگانهای دریایی در راستای تشریک مساعی و بهره گیری از امکانات، شامل: همکاری و پاسخگویی به درخواستهای ارگان های دریایی و دستگاههای اجرایی حسب مورد
۲. مهم ترین وظایف در چارچوب طرح تملک سرمایه ای:
• ایجاد ظرفیت پاسخگویی به نیازهای مدیریت سواحل و آزادسازی حریم دریای خزر، شامل: مطالعه کاربری اراضی و تعیین ریسک در سواحل جنوبی دریای خزر، تهیه نقشه حد بستر و حریم دریا در استان های ساحلی
• ارتقاء ظرفیت پایش محیطی دریا، شامل: خرید تجهیزات فنی و پشتیبانی، تجهیز ادوات اندازه گیری پارامترهای محیطی
٣. مهمترین وظایف در چارچوب درآمد اختصاصی
• ارائه پژوهش های خاص و چند وظیفه ای در حیطه امور دریایی و سواحل
• شناخت چالش های موجود در شناخت منابع آب دریاها، دریاچه ها و تالاب های کشور
• پاسخگویی به نیازهای وزارت نیرو پیرامون حوضه آبی دریاها، دریاچه ها و تالاب ها
• ارائه خدمات آموزشی و ترویجی در زمینه مهندسی سواحل و دریا
• برنامه ریزی جهت شناخت نیازمندی های آموزشی دست اندرکاران امور سواحل و دریا در وزارت نیرو
• برآورد درآمد اختصاصی (دوره های آموزشی و پروژه های پژوهشی)
وظایف آن تدوین برنامه ها و انجام مطالعات و پژوهش های موردنیاز جهت حفاظت و کنترل محدوده بستر و حریم دریای خزر در راستای وظایف وزارت نیرو و به منظور بهره وری بهینه از کاربری اراضی و توسعه پایدار مناطق ساحلی دریای خزر می باشد.
-
وظیفه آن تدوین برنامه و اقدامات لازم جهت پایش محیطی دریای خزر در راستای تولید، جمع آوری، پردازش و ایجاد بانک اطلاعات پارامترهای دریایی و انجام مطالعات و پژوهش های موردنیاز به منظور کنترل شرایط محیطی خزر و اطلاع رسانی مناسب است.
١. ارتقاء و توسعه بانک اطلاعات دریای خزر:
• تولید و جمع آوری دادههای تراز آب دریای خزر از ایستگاههای ترازسنجی ثابت شامل: ایستگاههای ترازسنجی وزارت نیرو، سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان نقشه برداری و کشورهای حاشیه دریای خزر
• تولید داده های مشخصه های فیزیکوشیمیایی آب و رسوبات بستر دریا از طریق انجام عملیات دریایی با شناور متد در ۱۵ ایستگاه های شاخص و در دوره های زمانی
تعریف شده گرم و سرد
• تولید اطلاعات خط ساحلی، نیمرخ های ساحلی و مشخصه های رسوبی سواحل از طریق انجام عملیات میدانی در بخش خشک ساحلی در ایستگاه های شاخص و در دوره های زمانی تعریف شده
• تهیه داده های هیدرولوژی و رسوب رودخانه های منتهی به دریای خزر از طریق اطلاعات شرکت مدیریت منابع آب ایران و شرکت های آب منطقه ای ساحلی
• تهیه داده های ماهوارهای آب و هواشناسی حوضه دریای خزر از سایتهای معتبر جهانی و سازمان فضایی ایران
• تولید و تهیه داده های هیدرودینامیک دریا از طریق نصب تجهیزات موردنیاز در آب کم عمق و عمیق دریا و همچنین دریافت داده های تولید شده توسط سایر ارگان های دریایی
• تهیه مدارک و مستندات نقشهایی، عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای از طریق سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، سازمان نقشه برداری و سازمان فضایی ایران
٢. تولید مستندات علمی و تخصصی
• تهیه گزارش های تخصصی در زمینه نوسانات دریای خزر، کیفیت منابع آب و رسوب دریا و رودخانه ها، تغییرات خط ساحل و نیمرخ های ساحلی
• انتشار بولتن خبری دریای خزر (۴ فصلنامه در سال)
• ترجمه، تالیف کتب و مقالات علمی
٣. همکاری های ملی، منطقه ای پیرامون دریای خزر
• همکاری با ارگانهای دریایی کشور در راستای تبادل اطلاعات و فعالیتهای تحقیقاتی
• همکاری با دانشگاهها و موسسات آموزش عالی در راستای انجام پروژه های تحقیقاتی و پایان نامه های تحصیلی
• عضویت در کمیته اقیانوس شناسی فیزیکی شورای عالی اقیانوس شناسی
• عضویت در کمیته هماهنگی آب و هواشناسی دریای خزر (CASPCOM)
• ارائه دستاوردهای علمی و پژوهشی در سمینارها و کنفرانس های مرتبط
۴. سایر عملکردهای ویژه:
• مشارکت و همکاری با سازمان های جهانی و منطقه ای درخصوص مسائل دریای خزر
• نماینده آب شناسی ایران در کمیته آب و هواشناسی دریای خزر (CASPCOM)
• آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص در زمینه علوم دریایی
• برگزاری کارگاههای آموزشی، تخصصی در زمینه مسائل دریای خزر و چالشهای آن
• حمایت از پایان نامه های دانشجویی و توسعه همکاری های پژوهشی با دانشگاه های ذیربط
• ایجاد بانک اطلاعات آب و هواشناسی دریای خزر
• مدل ریاضی امواج در دریای خزر
• دستورالعمل مطالعات دریایی
• مدل پیشبینی تراز آب دریای خزر
• مطالعه آنومالی حرارتی سطح آب دریای خزر با استفاده از داده های ماهواره ای
• مطالعه مد طوفان در سواحل جنوبی دریای خزر
• مطالعه ساختارهای طبیعی حفاظت سواحل در سواحل جنوبی خزر
• مطالعه نوسانات دریای خزر در ایستگاههای ترازسنجی و تعیین علل ناهمخوانی احتمالی
• تهیه راهنمای تعیین حد بستر و حریم دریاها، دریاچه ها و تالاب
• تطبیق تغییرات ساحلی با حدود قانونی و دستورالعمل های حد بستر و حریم دریا
- ایستگاههای مشاهداتی
- ایستگاههای ترازسنجی
- ایستگاههای شاخص ساحلی و دریا (۱۵ ایستگاه)
- ایستگاههای مشاهداتی در مصب رودخانه ها و تالاب ها (۱۲ ایستگاه)
- تجهیزات هیدروگرافی و نقشه برداری ساحلی، شامل: دستگاه DGPS، اکوساندر Deso۱۵ ، GPS Trimble، دوربین نقشه برداری لایکا
- تجهیزات بررسی کیفیت آب، شامل: دستگاه CTD، شوری سنج، دماسنج، pH متر، EC متر و اکسیژن محلول که به صورت پرتابل قابلیت انتقال به عملیات میدانی را نیز دارا است.
- آزمایشگاه رسوب، شامل: ابزارهای مناسب برای اندازه گیری مشخصات بافتی (دانه بندی رسوب) و شکل شناسی ذرات رسوبی از جمله: دستگاه لرزاننده، الکهای دانه بندی، میکروسکوپ بینوکلر، دستگاه تعیین درصد کربنات کلسیمتر) و تعیین وزن مخصوص خشک رسوبات می باشد. لرزاننده، الکهای دانه بندی، میکروسکوپ بینوکلر، دستگاه تعیین درصد کربنات کلسیمتر) و تعیین وزن مخصوص خشک رسوبات می باشد.
- آزمایشگاه GIS و سنجش از دور: فعالیتهای این آزمایشگاه شامل: تهیه پایگاه داده مکانی دریای خزر، تحلیل پارامترهای محیطی و نوسانات، تحلیل کیفیت آب دریا و مصب رودخانه، بررسی تغییرات عوارض ساحلی دریای خزر براساس داده های دورسنجی و بررسی تغییرات نیمرخ های ساحلی می باشد.
- شناور تحقیقاتی متد، تنها شناور تحقیقاتی در دریای خزر، با قدرت مانور در آبهای آزاد ساحلی تا ژرفای ۱۰۰ متر و فاصله ۵۰ کیلومتر از خط ساحل دارای سیستم تعیین مختصات جغرافیائی دقیق DGPS و اکوساندر با سرعت تفکیک و وضوح بسیار بالا DESO۱۵ در ضمن سنسورهای هواشناسی مستقر بر روی شناور شامل: تششع سنج، دماسنج و بادسنج می باشد.
- قایقهای موتوری ۱۰ نفره فایبر گلاس و ۶ نفره جمینی برای انجام عملیاتهای موردی با قابلیت انتقال در محل
- کتابخانه و مرکز اسناد: کتابخانه و مرکز اسناد شامل: حدود ۷۰۰ جلد کتاب، گزارش، مدارک و مستندات مربوط به دریای خزر و فیلم های آموزشی و اطلس تصاویر در زمینه مسائل زیست محیطی، دریایی و زمین شناختی میباشد.